בכל אביב בסביבות יום השואה - יום זיכרון לשישה מיליון יהודים שנרצחו בשואה - פונה יזמית האמנות הישראלית שרה פגווין לרשתות החברתיות כדי לשתף תמונה מילדותו של סבה המנוח בבלגיה שתלויה בולטת על הקיר שלה כל השנה. זהו דיוקן של סבה עם הוריו ושתי אחיותיו בבר המצווה שלו - חגיגת התבגרותו בגיל 13, לפי המסורת היהודית. וזו השנה שלפני תחילת מלחמת העולם השנייה.
מבין חמשת בני המשפחה בתמונה, סבה, לאון פגווין, היה היחיד ששרד את השואה. בשנת 1942, כאשר לאון היה בן 17, הנאצים לקחו אותו למחנה עבודת כפייה בצפון צרפת כדי לבנות ביצורים של הציר על החוף. חודשיים לאחר מכן, לאון ושאר האסירים במחנה העבודה נאלצו לעלות על רכבת לאושוויץ, מחנה הריכוז ומרכז המוות הנאצי הגדול ביותר. בעוד אחיותיו והוריו של לאון היו לוקחים את נשימתם האחרונה באושוויץ, לאון היה בין קבוצת אסירים שקפצו מהרכבת ונמלטו.
סבא של פגווין, שנפטר ב-2009, לא דיבר הרבה על השואה או על איך זה לסבול כאב וטרגדיה בלתי נתפסים. כיום, נכדתו מתבוננת בתצלום שעל הקיר - מעין קפסולת זמן לחייו של לאון לפני המלחמה - ומרגישה מוכתת יותר בפרספקטיבה ובגאווה מאשר בעצב הגלום בה. "אני חושב, 'וואו, אלה השורשים שלי'. זה יותר כמו לכבד אותם, לשמור אותם קרוב, ולהיות אסיר תודה על זה שאני איפה שאני נמצא", אומר פגווין.
כצאצא של ניצול שואה, פגווין לא לבד במציאת משמעות ועוצמה במורשת המשפחה ובמזכרות המסתבכות בו זמנית בטראומה ובכאב יוצאי דופן. אנו נכנסים לעידן חדש במונחים של איך זוכרים חוויות שואה, לדברי ננסי איסרמן, דוקטורט, מנהלת שותפה של המועצה ליחסים פרויקט טראומה מתעלה, שערך מאות ראיונות עם ניצולי שואה ועם ילדיהם ונכדיהם. שבעים ושבע שנים לאחר סיום השואה, רוב הניצולים נפטרו. עד שנת 2030, יכולים להיות פחות מ-16,000 חיים בארה"ב. רוב החוויות והעדויות ממקור ראשון כבר לא נשמרות באמצעות זיכרונות חיים, אלא באמצעות ספרים ו מוזיאונים, תולדות בעל פה מתועדות, ובמקרים מסוימים, בצורה של חפצים ודימויים שצאצאיהם מציגים בתים.
אי אפשר להפריז במשמעותם של אותם אנדרטאות ופריטים, כי אנחנו גם נכנסים לעידן שבו חוויות השואה הן לֹא נזכר והאנטישמיות נמצאת במגמת עלייה. ב סקר 2020 בהזמנת הוועידה לתביעות חומריות יהודיות נגד גרמניה, 12 אחוז מבני המילניום בארה"ב והגנרל זרס לא חשבו שהם אי פעם שמעו את המילה "שואה", ו-11 אחוז מהנשאלים האמינו יהודים גרם ל השואה.
משפחה אחת שאיסרמן מכירה מציגה בגאווה תעודת נישואין ממוסגרת מהסבים הגרמנים-יהודים הניצולים. המסמך, שהוצא לפני המלחמה על ידי מפלגתו הנאצית של היטלר, מסומן בצלב קרס - סמל לנאציזם שיהודים לא מרבים לשייך למשהו שהם רוצים על הקירות שלהם. "ייתכן שקשה להסתכל על החפצים האלה. אם כי מצד שני, זה כל מה שהיה להם. מבחינה זו זה הופך להיות חשוב", אומר איסרמן.
כאוצר ראשי ומנהל תערוכות ואוספים במוזיאון הלאומי להיסטוריה של יהודי אמריקה ויצמן, ג'וש פרלמן, דוקטור, ראה גם צאצאים מסוימים של ניצולי שואה מרגישים "מחוברים בעוצמה" לאהובים באמצעות חפצים. "הם למעשה מרגישים מאוד לגבי הצגת סוג כזה של תרבות חומרית בביתם - לא רק בגלל שהם מרגישים ברי מזל. זו גם דרך לסמל 'לעולם אל תשכח'. זו תזכורת עוצמתית למעמקים שהאנושות יכולה ליפול אליהם", אומר פרלמן.
"לעולם אל תשכח" זה בדיוק מה שאביבה קמפנר, יוצרת סרטים דוקומנטריים וניצולת דור שני, חושבת כשהיא מביטה בקופסת האמנות העממית הצבעונית שיושבת על שולחנה. היא קנתה את הקופסה בביקור באושוויץ, כיום אתר ההנצחה של מחנה המוות שבו נספו סבה וסבתה ודודה מצד אמה ודודה שרד במהלך מלחמת העולם השנייה. אמו המנוחה של קמפנר, הלן סיסלה, הייתה יהודייה פולניה ששרדה את המלחמה כשהיא עברה כקתולית במחנה עבודה גרמני. קמפנר מחשיבה את אושוויץ כבית הקברות של משפחתה.
שהיא יכלה לבקר במקום הקשור לכל כך הרבה אימה ולקנות מזכרת צבועה עם מקומיים אמנות עממית מזכירה לקמפנר כמה קל מסוכן זה יכול להיות לשכוח את הקשה יותר של אושוויץ הִיסטוֹרִיָה. (זו גם הסיבה שהיא עובדת על סרט על הקשר של משפחתה לאתר ההנצחה.)
"מסתכל על הקופסה, אף אחד אחר לא יודע. זה פשוט נראה כמו עוד חלק מאוסף האמנות העממית שלי. אבל אני יודע מאיפה השגתי את זה. אני יודע מה הזיכרון", אומר קמפנר.
העיתונאית ג'סיקה שו גדלה בניו ג'רזי בשנות ה-70 וה-80 עם כוכבת צהובה מתקופת השואה שתפסה את המדף שלה בסלון של הוריה. התג בצורת מגן דוד, שעליו כתוב "Juif" ("יהודי" בצרפתית) הוא בין אלה שהרייך השלישי חייב מיהודי אירופה ללבוש באופן חוקי כדי שניתן יהיה לזהות אותם בקלות עָשׁוּק.
כילדה, שו הבינה במעורפל שאביה נמלט מצרפת כילד יהודי בן 5 בטרק על פני הרי הפירנאים. היא זוכרת שראתה מספרי אסירים מקועקעים על אמות הידיים של רבים מקרובי משפחתו של אביה מתקופתם במחנות ריכוז. אבל היא לא ידעה פרטים רבים, וגם לא שאלה שאלות על הכוכב הצהוב המוחזק למסגרת עם סיכות שעליהן היה כתוב "זכור" ("זכור" בעברית).
"זה היה אותו חדר שבו התכנסנו וערכנו מסיבות והקשבנו למנגינות, ואז היה הסמל הזה של ניסיון ההשמדה של יהדות אירופה. אני חושב שאם היית גדל עם מנטליות השורדות שזורה במרקם המשפחה שלך, לא היית מופתע מלראות את זה. אם לא עשית זאת, אני יכול להבין שזה יהיה צורם", אומר שו. "זה פשוט תמיד היה שם, תמיד חלק מהאוויר בבית שלנו."
אמו של שו עדיין מציגה את הכוכב, ומאז נאמר לשו שהוא שייך במקור לקרוב משפחה של סבתה מצד אביה. כשחושבת על הכוכבת עכשיו, כמבוגרת וכאם בעצמה, שו מקווה שהחפץ יוערך ויישא במשפחתה במשך דורות. "אני בהחלט תומכת לחיות עם היסטוריה, טוב ורע, ולא להסתיר דברים", היא אומרת.
מנקודת המבט האוצרותית של פרלמן, חשיבותם של חפצים אלו בחייהם של צאצאים יכולה לגדול ככל שחולף הזמן והדורות הבאים מחפשים קשרים לחוויות של קרובי משפחה. "כשאנחנו מאבדים אנשים בחיינו, התרבות החומרית שקשורה בקשר הדוק לאותו אדם במובנים מסוימים הופכת לטוטם, היא הופכת לכלי זיכרון", אומר פרלמן.
עבור יזמת המזון עטרה ברנשטיין, הצגת נכסי ירושה מסבה המנוח עוזרת לה להרגיש מחוברת יותר להיסטוריה המשפחתית שלה, ולהיסטוריה היהודית באופן כללי יותר. בין ספרי הבישול והקדרות האהובים על ברנשטיין בביתה שבצפון מדינת ניו יורק, מספר פריטים שמזכירים לה את סבה הנרי, שנפטר בשנה שעברה, בגיל 96. בעוד כמה מקרוביו בפולין מתו בשואה - של ברנשטיין סבא רבא נרצח באושוויץ - הנרי נולד למהגרים פולנים בארה"ב. וגדל בבולטימור. נכדתו מציגה תמונה שלו במדי צבא ארה"ב שלו שצולמה ב-1945, כאשר, כחייל יהודי בצבא האמריקאי, הוא עזר לשחרר את מחנה הריכוז מאוטהאוזן. ליד התצלום יש ספר "יזכור" המנציח את הקהילה היהודית בפולין שממנה הגיעו אבותיו של ברנשטיין, שנהרסה בשואה.
הפריטים מזכירים לה את הפריבילגיה והמורשת שלה, יחד עם האתגרים האדירים שאיתם התמודדו אבות אבותיה וכל כך רבים אחרים "בחיפוש אחר מקלט וביטחון", היא אומרת. "מחיקת העבר שלנו היא חוויה יהודית מאוד, ואני מרגיש בר מזל שיש לי לפחות הוכחה מהיכן הגיע הצד הזה של המשפחה".
היכולת לייצג את הסיפור של משפחתה בביתה, על הקיר שלה, היא גם משהו שפגווין מעריך. היא רואה בתצלום בר המצווה של סבה סמל לזיכרון משמח ממש לפני השואה. זו גם תזכורת נצחית לחוזק של אהובה המנוח - כיצד, לאחר שמשפחתו נרצחה, הוא מצא דרכים להמשיך. במקרה של לאון, הוא הפך לטבח, התאהב בסבתה של פגווין, ובנה משפחה שהוא מוקיר. "זה פשוט מדהים לחשוב איך הוא נצמד לחיים. הוא היה אוהב וחזק", אומר פגווין.
שוב ביום השואה הזה, פגווין תשתף את תמונת בר המצווה של סבה ברשתות החברתיות. והשנה, היא בהריון עם ילדה הראשון, מה שמוסיף עוד רובד של רגש: "הבת שלי לעתיד לא הייתה כאן אם הוא לא היה קופץ מהרכבת", היא אומרת.
יום השואה הוא יום זיכרון לאומי בישראל לשישה מיליון יהודים שנרצחו בשואה. היום מוכר גם ברחבי העולם, כולל בארה"ב. יום השואה חל ביום ה-27 של חודש ניסן בלוח השנה העברי, כלומר, הוא נחגג ביום אחר בכל שנה בארה"ב; בשנת 2022, הוא נופל ב-28 באפריל.